No Image Available

ئەودیوی وشەكان

 نوسەر: نوام چۆمسكی & ئەندریا مۆرۆ. وەرگێڕان و شرۆڤە: سەنگەر حسن نجمن  پۆلین: Translation – وەرگێڕان  بڵاوکار: دەزگای فام  ڕێکەوتی بڵاوکردنەوە: 19 April 2024  ISBN: 9789922709277  ژمارەی لاپەڕە: 128  وڵات: Kurdistan - Erbil  زمان: كوردی  Tags: چۆمسكیزانستی زمانزمانزمانەوانیزمانەوانی دەماریزمانەوانی مەعریفی |
 دەربارەی کتێب:
ئەم كتێبەی چۆمكسی، چاوپێكەوتنێكی پڕ بایەخە لەگەڵ ئەندریا مۆرۆ ئەنجامی داوە و دواتریش بەشێوەی كتێب بڵاوبۆتەوە. یەكێكە لە بەرهەمە هەرە نوێیەكانییەتی سەبارەت بە زمانەوانی مەعریفی، و سەرنج و بۆچوونە بەنرخەكانی. لەم كتێبەدا؛ چۆمسكی نەك هەرتەنها پرسی زمانەوانی مەعریفی، بەڵكو وەك هەمیشە گەلێ باس و لایەنی تریش دێنێتە ناو باسەكە و بە تەوەری سەرەكییەوە دەیانلكێنێت. چۆمسكی وایدەبینێت؛ كە توانای ئەنجامدانی شتێک، نەبوونی توانای ئەنجامدانی شتێکی تر بەدوای خۆیدا دەهێنێت. واتە هەمان ئەو دیزاینەی کە توانامان پێدەدات شتێک بکەین، ڕێگریمان لێدەکات لە ئەنجامدانی شتێکی تر. ئەمەش كە بۆ هەموو بوارێكی وجود دروستە، ئەی بۆ نابێت بۆ مەعریفە ڕاست و رەوان بێت!
جا خوێنەری سەنگین؛ ئەم كتێبە هەم وەرگێڕانە و هەمیش شرۆڤە. ئەمەی دووەمیان پێوست بوو، لەبەر چەند هۆكارێك، لەوانە: كەمی سەرچاوە لە بواری زمانەوانی مەعریفی و دەماری، هەروەها لەلایەكی تر وەڵامە مەوسووعییەكانی چۆمسكی، هەمیشە گەلێ دەلالەت هەڵدەگرن، كە ئاماژەن بۆ پرسگەلی پڕ سەرنج. شرۆڤەكە دەرئەنجامی گەڕانی بێشوومار و پرسیاركردن و سەرنجەكانی كۆڕسێكی تەواوی دكتۆرا بوو لە زمانەوانی. هیواخوازم لە ئاستی پێویست دا بێت.

ئەمەی خوارەوە پاژێكی بچووكە لەكتێبەكەوە:

چی لە ئەمڕۆ دەمێنێتەوە بۆ داهاتوو؟ ئەمە دەشێت بڵێین مەشقێکە کە زۆرێک لە ئێمە و لە زۆرێک لە بوارەکانی ژیان تووشی دەبین. پرسیارێکە کە دەبێت بیری لێبکەینەوە: چی لە "ئێستا" دەمێنێتەوە بۆ داهاتوو؟ پێنج سەد ساڵی تر چی لە میوزیكی "ئەمڕۆ" دەمێنێتەوە؟ چی لە ئەدەبیاتی "ئەمڕۆ" دەمێنێتەوە؟ بایۆلۆژی و فیزیا لەو کاتەدا چۆن دەبێت؟ خۆناساندن لەگەڵ كەسانێك کە پێنج سەد ساڵ لەمەوبەر ژیاون و لە ژیاندا دەرچوون، لەم ڕووەوە یارمەتیدەرێکی کەمی هەیە، بەو پێیەی مێژوو هەرگیز ڕێگە بە پێشبینیکردنێكی سانا نادات. ئەگەر نموونەیەك لە ئەدەبیات بێنینەوە: لە ساڵی ١٥٢١دا، بە شێوەیەکی لۆژێكی لەتوانات دابوو دڵنیا بیت لەوەی کە کۆمیدیای دانتێ (تا ئەو کاتە و پێشتریش بۆ ماوەی دوو سەد ساڵ هەر بەناوی "كۆمیدیای ئیلاهی" دەناسرا) دەمێنێتەوە، بەڵام هیچ دیار و ڕوون نەبوو کە بۆ نموونە ئۆرلاندۆ فوریۆسۆی ئاریۆستۆ بەرگەی ئۆکساندنی یادگە دەگرێت بۆ ئەو هەموو ساڵە.

ڕەنگە بە هەمان شێوە لێکۆڵینەوە لە زمانی مرۆڤیشدا بکرێت و لە کاتێکدا پرسیارەکە ڕەنگە بێهودە بێت، بەڵام گەمژەیی نییە، چونکە ناچارمان دەکات، تەنانەت ئەگەر تەنیا لە خەیاڵماندا بێت، دەستبەرداری ئەو ئایدۆلۆژیانە بین کە زۆرجار دەتوانن دەستوەردان لە حوکمدانی زانستیدا بکەن. ڕەنگە باوەڕێکی باو پێیوابێ کە گەشەسەندنی زانست بە تەواوی عەقڵانییە - بەڵكو میکانیکی و ئەلگۆریتمە- بەڵام ئەمە دوورە لە حاڵەتەکەوە. ئەمە بە تایبەتی کاتێک باس لە زمان دەکرێت، چونکە زمان خۆی شتێکە لە دەزوویەكی ڕێنمایی کە تایبەتمەندی بیرکردنەوەی هەموو سەردەمێکە- وەک هەندێک لە زانایان دەڵێن "پرسیارێکی هۆمێری"ـە. لە ڕاستیدا دەتوانین زۆر دوورتر لەوە بڕۆین کە لێکدانەوەی زمانی مرۆڤ پرسێكی هۆمێرییە بۆ مرۆڤایەتی: پرسیارێک کە بە تێپەڕبوونی کات تێڕوانینی باڵادەست بەرجەستە دەکات و سیفەتە جەوهەرییەکانمان ئاشکرا دەکات، کە ڕەنگە هەندێکیان گرنگی بە ڕوونکردنەوەیان نەدەین چونکە ئێمە چاوپۆشیمان لێیان کردووە یان لەبەر ئەوەی وا دیارە ئەوەندە ئاشکران کە پێویست ناکات باسیان لێ بکرێت.

کەواتە چی دەمێنێتەوە لەوەی "ئەمڕۆ" كە لەبارەی زمانی مرۆڤەوە دەیزانین؟ با هەنگاوێکی بچووک بچینە دواوە. لە ساڵانی ١٩٥٠دا، لە ناوەڕاستی شۆڕشی پێکهاتەگەریدا کە لە فێردیناند دی سۆسۆرەوە لە جنێڤەوە دەستی پێکردبوو، نەک تەنها بۆ باقی ئەوروپا و کیشوەرەکانی دیکە بەڵکو لەوەش گرنگتر، جگە لە بواری زمانەوانی، بۆ بوارەكانی دیکە بڵاوبووەوە چەند شتێک لەبارەی زمانەوە دڵنیا بوو، بەڵام دوو لەوانە وەک دەستکەوت ناسران. دڵنیایی یەکەم ئەوە بوو کە بابل کیشوەرێکی بێ سنوورە: زمانەکان دەتوانن "بۆ ماوەیەکی نادیار و بێ سنوور" بگۆڕدرێن (وەک ئەوەی بە شێوەیەکی دەسەڵاتدار لەلایەن مارتن جووسەوە ئاماژەی پێکراوە). دڵنیایی دووەم ئەوە بوو کە پێکهاتەی ئەم شوێنەوارە زەبەلاحە داهێنانێکی پاک و خاوێنە و یاساگەلی زمانەکان "ڕێکەوتننامەی ئارەزوومەندانە، کولتووری" بووە، بەراورد دەکرێت، وەک ئێریک لێنێبێرگ (لە ئارگومێنتەکەیدا دژی ئەم هەڵوێستە) دەڵێت، بە یاساکانی یارییەکانی یاری كۆنكان، وەرزش، یان شەترەنج. دوای سەدەیەک، هێشتا دڵنیاییەکی کەممان لەبارەی زمانەوە هەیە، ڕەنگە تەنانەت کەمتر لەوەی ئەوکاتە، بەڵام ئەوەی دەیزانین ئەوەیە کە ئەو دوو دڵنیاییە- گۆڕانی بێسنوور و ئاساییبوونی پاکی یاساکانی زمان- لە كۆتاییدا وادەرچوون وەك ئەوەی بە تەواوی ناڕاست بن: زمانەکان تا کاتێکی نادیار ناگۆڕدرێن بەڵکو لەبری ئەوە بە سنووردارکردنی فەرمی بەهێز سنووردار دەکرێن کە جۆرەکانی یاساکان سنووردار دەکەن کە پەیڕەوی لێدەکەن، و "سنوورەکانی بابل" بە هیچ شێوەیەک "ڕێککەوتننامەی ئارەزوومەندانە و کولتووری" نین؛ بەڵکو دەربڕینی پێکهاتەی بایۆلۆژی دەمارەیی مێشکی مرۆڤن.

 گەڕانەوە